Κάθε άνθρωπος, κάθε ομάδα που προσπαθεί να αλλάξει την κοινωνία κουβαλάει, χωρίς να το ξέρει, το συλλογικό τραύμα της κοινωνίας αυτής. Και αν δεν έρθει στην επίγνωση του το πώς αυτό το Συλλογικό Τραύμα επηρεάζει τη σκέψη του, το συναίσθημα και τη συμπεριφορά του, καμιά ουσιαστική αλλαγή δεν πρόκειται να συντελεστεί, καθώς η ομάδα είναι «καταδικασμένη» να βιώσει τα ίδια συμπτώματα που αφορούν στο ευρύτερο συλλογικό σύστημα. Δηλαδή, ακόμη κι αν τα μέλη μιας ομάδας είναι οι πιο καλοπροαίρετοι άνθρωποι, είναι πολύ πιθανόν να έρθουν αντιμέτωποι με τα μοτίβα του Συλλογικού Τραύματος.

Μια ομάδα που γεννιέται με το όραμα κοινωνικής αλλαγής κουβαλά χωρίς να το ξέρει το ιστορικό φορτίο της κοινωνίας. Αν τα συμπτώματα αυτού του ιστορικού φορτίου δεν αναγνωριστούν, τότε ο ενθουσιασμός μετατρέπεται σε κούραση, η ενότητα σε διάσπαση και το όραμα σε ματαίωση. Κάπως έτσι, οι μικρές συλλογικότητες γίνονται μικρογραφία του συλλογικού τραύματος: ξεκινούν με αγάπη και θυμό, αλλά τελειώνουν με πίκρα και σιωπή.

Τι είναι το Συλλογικό Ιστορικό Τραύμα;

Το Συλλογικό Ιστορικό Τραύμα (Historical Trauma) είναι το αποτύπωμα που αφήνουν μαζικές αδικίες, καταστροφές ή βίαια γεγονότα σε μια κοινωνία – όχι μόνο στους ανθρώπους που τα έζησαν, αλλά και στις επόμενες γενιές. Το Ιστορικό Τραύμα προκύπτει όταν μια κοινότητα έχει βιώσει πόλεμο, εξορία, γενοκτονία, κατοχή, πολιτική καταπίεση, μαζικά εγκλήματα ή μεγάλες φυσικές και οικονομικές καταστροφές, και ποτέ δεν υπήρξε δημόσια αναγνώριση, δικαίωση ή θεραπεία. Το τραύμα μεταδίδεται διαγενεακά –από γιαγιά σε μάνα, από γονιό σε παιδί– όχι μόνο με λόγια, αλλά και με σιωπές, συναισθήματα, στάσεις ζωής, και οδηγεί σε μοτίβα συμπεριφοράς που επαναλαμβάνονται όπως η καχυποψία, η απάθεια, ο διχασμός, η αναζήτηση σωτήρων, οι εσωτερικές συγκρούσεις.

Στην Ελλάδα το Ιστορικό Τραύμα έχει βαθιές ρίζες: Τη Μικρασιατική Καταστροφή και την προσφυγιά, την Κατοχή και τον Εμφύλιο, τη Δικτατορία και την εισβολή στην Κύπρο το ’74, την οικονομική κρίση και την επιτροπεία με τα Μνημόνια, τις φυσικές καταστροφές (φωτιές, πλημμύρες) ή τις εγκληματικές τραγωδίες όπως το ναυάγιο του Σάμινα, το Μάτι ή τα Τέμπη.
Αυτά τα ανοιχτά τραύματα δεν πενθήθηκαν, δεν συζητήθηκαν, δεν αποδόθηκε δικαιοσύνη. Έτσι συνεχίζουν να επιδρούν στο πώς σκεφτόμαστε, πώς νοιώθουμε, πώς σχετιζόμαστε, πώς οργανωνόμαστε. Και αυτό αφορά ιδιαίτερα τις μικρές συλλογικότητες που θέλουν κοινωνική αλλαγή – γιατί κουβαλούν μέσα τους, χωρίς να το ξέρουν, όλα τα «φαντάσματα» της κοινωνίας που θέλουν να αλλάξουν.

Τι να περιμένουμε – Τα «Φαντάσματα» που μπαίνουν στις ομάδες

Όπως προείπαμε, κάθε ομάδα που προσπαθεί να αλλάξει τον κόσμο «φέρει», μάλλον ανεπίγνωστα, το συλλογικό τραύμα του «κόσμου» που θέλει να αλλάξει. Για το Ελληνικό Ιστορικό Τραύμα τα μοτίβα αυτά μπορεί να είναι:

α) Διχασμός και καχυποψία, καθώς μπορεί να συγκροτούνται άτυπες υποομάδες και «φατρίες» μέσα στην ίδια ομάδα, να εκδηλώνονται μικρές διαφωνίες που όμως λαμβάνουν διαστάσεις προδοσίας, και να υπάρχει μια διάχυτη δυσκολία να εμπιστευτεί ο ένας τον άλλο. Η ιστορία του Εμφυλίου, οι διώξεις, οι «προδοσίες» άφησαν ένα υπόστρωμα δυσπιστίας. Το «εμείς vs εκείνοι» μεταφέρεται υποσυνείδητα ακόμη και μέσα στο ίδιο στρατόπεδο.

β) Χαμηλή αυτοεκτίμηση που μπορεί να εκδηλώνεται σαν αναβλητικότητα, προκαταβολική αίσθηση αποτυχίας, αρχικός ενθουσιασμός που ξεφουσκώνει γρήγορα και αντιλήψεις του τύπο «Δεν θα τα καταφέρουμε, είναι όλα μάταια», «και ποιο όφελος;», «δεν έχει νόημα». Η (και συλλογική / ιστορική) χαμηλή αυτοεκτίμηση μπορεί να εμφανίζεται, επίσης, ως υπερ-αναπλήρωση, στη ναρκισσιστική όψη της με ατέλειωτες αυτο-αναφορικές φλυαρίες κ.λπ. Η συνεχής εμπειρία αδικίας (Μικρασία, Εμφύλιος, Κύπρος, Μνημόνια) χωρίς δικαίωση αφήνει τη συλλογική ψυχή πεπεισμένη ότι «κανείς δεν τα βάζει με το σύστημα».

γ) Αναζήτηση «σωτήρων» με επένδυση σε έναν χαρισματικό ηγέτη, οπότε όταν ο ηγέτης «πέσει», η ομάδα καταρρέει, και βέβαια με τη συλλογική ευθύνη να παραμελείται. Μια κοινωνία που νιώθει ανίσχυρη μπροστά σε ιστορικά τραύματα μαθαίνει να περιμένει σωτήρες (π.χ. Μεγάλες Δυνάμεις, «ισχυρούς ηγέτες»), όχι να πιστεύει στη δική της δύναμη.

δ) Ιδεολογική καθαρότητα – «προδοσία», με άπειρες διαμάχες για μικρές διαφορές, κατηγορίες για «προδοσία» ή «ξεπούλημα» και διάσπαση αντί για διάλογο. Η εμπειρία της προδοσίας (Εμφύλιος, Χούντα, Κύπρος, πολιτικές διαψεύσεις όπως το 2015) αφήνει υπερευαισθησία. Έτσι οι άνθρωποι είναι ετοιμοπόλεμοι να δουν «προδότες» παντού.

ε) Σύνδρομο μικρής κλίμακας, δηλαδή πολύ «στιγμιαία» δράση, αλλά χωρίς συνέχεια, έλλειψη σταθερών δομών, εύκολη διάλυση ακόμη και μετά από μια μικρή ήττα. Μια κοινωνία που έχει μάθει ότι κάθε προσπάθεια καταλήγει σε ματαίωση δυσκολεύεται να σχεδιάσει σε βάθος χρόνου.

στ) Αυτοκαταστροφή και κυνισμός, με εσωτερικές έριδες, κουτσομπολιά και κυνικές αποχωρήσεις «Όλοι ίδιοι είστε…», ενώ το όραμα καταρρέει από μέσα. Η ανεπεξέργαστη οργή από τη συλλογική αδικία μεταφέρεται στις εσωτερικές σχέσεις, δημιουργώντας σύγκρουση μέσα στους ίδιους τους αγωνιστές.

Πρακτικές Λύσεις – Τι να κάνουμε για να αντέξουμε

Η εμπειρία από επιτυχημένες συλλογικότητες (από τους Ζαπατίστας μέχρι μικρές ελληνικές κοινότητες αλληλεγγύης) δείχνει ότι υπάρχουν τρόποι να προστατευτεί μια ομάδα από το συλλογικό τραύμα.

1. Αναγνωρίζουμε το τραύμα – Μιλάμε ανοιχτά
Χρειάζεται να αναγνωρίσουμε ότι «θα συναντήσουμε δυσκολίες, θα εμφανιστούν παλιά μοτίβα». Και γι’ αυτό κάνουμε χώρο για μοίρασμα εμπειριών. Δημιουργούμε ένα πεδίο διαλόγου και συναισθηματικής αποφόρτισης: π.χ. πώς έχει ζήσει ο καθένας την αδικία, τις ματαιώσεις, τις «προδοσίες». Όταν ξέρεις από πού έρχεται η καχυποψία, μπορείς να τη διαχειριστείς πιο συνειδητά.

2. Χτίζουμε εμπιστοσύνη πριν τη σύγκρουση
Ξεκινάμε με μικρές κοινές δράσεις πριν μπούμε σε μεγάλα πολιτικά σχέδια. Γιατί, η εμπιστοσύνη χτίζεται με βιωματικές σχέσεις και όχι μόνο με ιδεολογικές συζητήσεις. Δημιουργούμε χώρους/πεδία φροντίδας (π.χ. κυκλικές συναντήσεις χωρίς ατζέντα, μόνο για μοίρασμα).

3. Οριζόντια οργάνωση και εναλλαγή ρόλων
Δεν επενδύουμε σε έναν «ηγέτη-σωτήρα», εναλλάσσουμε ρόλους, ώστε όλοι να μάθουν να συντονίζουν. Δημιουργούμε δομές συλλογικής λήψης αποφάσεων που να αντέχουν ακόμη κι αν κάποιος αποχωρήσει.

4. Καθαρή, αλλά όχι άκαμπτη, ιδεολογική βάση
Συμφωνούμε σε μερικές βασικές αρχές (τι είναι αδιαπραγμάτευτο) και αφήνουμε χώρο για διαφορετικές γνώμες. Δίνουμε προτεραιότητα στη συλλογική επιβίωση έναντι της «καθαρότητας». Χρησιμοποιούμε συναινετικές διαδικασίες αντί για «νικητές-ηττημένους».

5. Σκεφτόμαστε μακροπρόθεσμα – Όχι μόνο στιγμιαία
Δεν εξαντλούμε την ενέργειά μας σε μία διαδήλωση ή εκδήλωση. Χτίζουμε σταθερές δομές: αρχεία, δίκτυα, ομάδες αλληλοϋποστήριξης. Ορίζουμε μικρούς ρεαλιστικούς στόχους που δίνουν αίσθηση επιτυχίας και κρατούν το ηθικό ψηλά.

6. Μαθαίνουμε να «κρατάμε» τη σύγκρουση χωρίς διάλυση
Οι συγκρούσεις είναι φυσικές. Το θέμα είναι πώς τις διαχειριζόμαστε. Χρησιμοποιούμε διαμεσολάβηση/συντονισμό στις δύσκολες στιγμές. Δεν αφήνουμε τις διαφωνίες να σαπίζουν στο παρασκήνιο – τις φέρνουμε στο φως.

Μικρά «κόλπα» που κάνουν τη διαφορά
• Μοιραζόμαστε προσωπικές ιστορίες: όταν οι άνθρωποι δουν ότι έχουν κοινές ρίζες πόνου, γίνονται πιο ανεκτικοί.
• Χρησιμοποιούμε τελετουργικά: π.χ. μια μικρή στιγμή σιωπής πριν τη συνέλευση, αφιέρωση σε παλιούς αγώνες/συντρόφους.
• Καταγράφουμε τη μνήμη: κρατάμε πρακτικά/ημερολόγιο της ομάδας, με τις επιτυχίες και τα μαθήματα. Αυτό βοηθά να μη χαθεί η συνέχεια.
• Συνδεόμαστε με άλλες ομάδες: η δικτύωση μειώνει το αίσθημα απομόνωσης και ματαίωσης.

Τι δείχνουν τα παραδείγματα που άντεξαν;

• Οι Ζαπατίστας στο Μεξικό άντεξαν γιατί ξεκίνησαν με κοινότητες αλληλεγγύης πριν περάσουν σε πολιτικό επίπεδο.
• Οι Επιτροπές Αλήθειας στη Ν. Αφρική κατάφεραν να διαχειριστούν τη σύγκρουση γιατί έδωσαν χώρο στο πένθος και στην αφήγηση.

Σύντομο «Μάντρα» Επιβίωσης
Αναγνώρισε το τραύμα. Χτίσε εμπιστοσύνη.
Μοίρασε ευθύνη. Μην κυνηγάς την καθαρότητα.
Σκέψου μακροπρόθεσμα. Μείνε άνθρωπος.
Και κάτι τελευταίο: Δεν ξεκινάμε από το «να αλλάξουμε το κράτος». Ξεκινάμε από το «να δώσουμε φωνή στον πόνο και να ενωθούμε».